Απαραίτητη μια νέα σχέση τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και αγοράς εργασίας

Μόλις το 51% των τμημάτων πανεπιστημίων είναι προσανατολισμένα στις ανάγκες της πραγματικής αγοράς. Παράγουμε πολύ λιγότερους αποφοίτους από εκείνους που χρειάζεται η χώρα μας. Μπορεί να γίνονται βήματα προς τη σωστή κατεύθυνση, αλλά αυτή τη στιγμή απαιτούνται άλματα. Πώς μπορεί να γεφυρωθεί το χάσμα μεταξύ τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και αγοράς εργασίας;

Οι αλλαγές στη ζήτηση εργασίας, που υποκινούνται από την τεχνολογική πρόοδο, την τεχνητή νοημοσύνη και την αυτοματοποίηση, είναι θεαματικές. Όλες οι έρευνες που πραγματοποιούνται τα τελευταία χρόνια υποδεικνύουν ότι η ζήτηση για εργαζομένους σε επαγγέλματα που σχετίζονται με STEM, υγειονομική περίθαλψη και άλλα επαγγέλματα υψηλών δεξιοτήτων θα αυξηθεί ακόμα περισσότερο στο επόμενα χρόνια. Αντίθετη πορεία θα ακολουθήσουν επαγγέλματα, όπως οι υπάλληλοι γραφείου, οι εργαζόμενοι σε γραμμές παραγωγής, οι εκπρόσωποι εξυπηρέτησης πελατών και αρκετά ακόμη. Η μετατόπιση του ενδιαφέροντος σε θέσεις και δεξιότητες εργασίας πιέζει τόσο την Ευρώπη όσο και τις ΗΠΑ. Πίεση που επιτείνεται από τη γήρανση του εργατικού δυναμικού, ως αποτέλεσμα του δημογραφικού προβλήματος που είναι διάχυτο σε όλο το δυτικό κόσμο. Ενδεικτικά, στην Ευρώπη η διαθέσιμη δεξαμενή εργατικού δυναμικού αναμένεται να μειωθεί κατά 7 εκατομμύρια μέχρι το 2030.

Η Ελλάδα δεν αποτελεί εξαίρεση των παραπάνω προκλήσεων. Σε μια χρονική περίοδο που η χώρα μας επιδιώκει ένα αναπτυξιακό άλμα, με προσδοκώμενους ρυθμούς ανάπτυξης μεγαλύτερους του ευρωπαϊκού μέσου όρου η ενίσχυση και η αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού που παράγει είναι μέγιστης προτεραιότητας. Ακόμα περισσότερο όταν το δημογραφικό πρόβλημα διαρκώς εντείνεται, ενώ έχει προηγηθεί ένα μεγάλο κύμα φυγής πολύτιμου ανθρώπινου κεφαλαίου την προηγούμενη δεκαετία.

Σε αυτό το restart που επιδιώκει η Ελλάδα σε παραγωγικό μοντέλο, στην ενσωμάτωση της ψηφιακής τεχνολογίας, στη μετάβαση στην κυκλική οικονομία και τη βιώσιμη ανάπτυξη μπαίνει από μία χαμηλή αφετηρία. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον καθίσταται ακόμα πιο επιτακτική η «παραγωγή» αποφοίτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης με τις κατάλληλες σύγχρονες δεξιότητες, πεδίο στο οποίο η χώρα μας δεν παίρνει (για την ώρα) καλό βαθμό.

Πρόκληση η καλλιέργεια έτοιμου ταλέντου για την αγορά εργασίας

Το ζήτημα της ευθυγράμμισης της καλλιέργειας ταλέντου στις ανάγκες της αγοράς εργασίας δεν είναι καινούργιο. Και δεν είναι μόνο ελληνικό φαινόμενο. Αναδεικνύεται συνεχώς τα τελευταία χρόνια στις τοποθετήσεις από στελέχη επιχειρήσεων, οργανισμών, θεσμικών οργάνων. Ενδεικτικά, το προηγούμενο Φθινόπωρο ο Υπουργός Παιδείας Κυριάκος Πιερρακάκης, σημείωνε, επικαλούμενος παλαιότερη μελέτη του ΣΕΒ, ότι η Ελλάδα χρειάζεται 16.000 ειδικούς πληροφορικής ετησίως για τα επόμενα χρόνια μέχρι το 2030, ενώ αυτή τη στιγμή το εκπαιδευτικό σύστημα μπορεί να παράξει μόλις τους μισούς. Αν μάλιστα, πάμε ένα επίπεδο πιο κάτω, από τις 8-9.000 νέες και νέοι που εισάγονται στα σχετικά πανεπιστημιακά τμήματα, μόλις 4-5.000 αποφοιτούν κάθε χρόνο. Άρα, η πραγματικότητα λέει ότι είμαστε μόλις στο ¼ της επίτευξης του στόχου.

Μπορεί το τελευταίο διάστημα να γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στα προγράμματα reskilling και upskilling που υλοποιούν και οι επιχειρήσεις για το εργατικό δυναμικό τους, όμως αναμενόμενα το βάρος για την αντιστοιχία προσφοράς και ζήτησης ταλέντου με σύγχρονες δεξιότητες πέφτει στο εκπαιδευτικό σύστημα και στα Πανεπιστήμια. Η χώρα μας μπορεί να διαθέτει αξιόλογα πανεπιστημιακά ιδρύματα, ωστόσο είναι επίσης φανερή η έλλειψη εστίασης σε τομείς και δεξιότητες που χρειάζεται σήμερα η οικονομία μας.

Σύμφωνα με την τελευταία μελέτη της ΕΥ Ελλάδος, του Εργαστηρίου Ηλεκτρονικού Επιχειρείν (ELTRUN)  του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών και της Endeavor Greece, «Mind the gap: Γεφυρώνοντας το χάσμα μεταξύ Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης και Αγοράς Εργασίας», μόλις το 51% των πανεπιστημιακών τμημάτων στην Ελλάδα είναι προσανατολισμένα στο παραγωγικό αναπτυξιακό άλμα της χώρας, άρα στις σύγχρονες ανάγκες της οικονομίας μας. Σύμφωνα με την ίδια μελέτη οι νέες ποιοτικές θέσεις εργασίας εντοπίζονται σε κλάδους όπου μπορούν να επιτευχθούν υψηλοί ρυθμοί ανάπτυξης, με την αξιοποίηση των συγκριτικών πλεονεκτημάτων της χώρας, όπως η πράσινη ενέργεια, οι ψηφιακές τεχνολογίες και το ηλεκτρονικό εμπόριο, η αγροδιατροφή και η εξειδικευμένη πρωτογενής παραγωγή, ο τουρισμός υψηλής προστιθέμενης αξίας, η εφοδιαστική αλυσίδα και οι μεταφορές – ιδιαίτερα η ναυτιλία – τα επώνυμα καινοτόμα καταναλωτικά προϊόντα, τα διεθνώς πιστοποιημένα βιομηχανικά προϊόντα υψηλής εξειδίκευσης, κ.ά.

Ως αποτέλεσμα των παραπάνω έχουμε υψηλά επίπεδα ανεργίας μεταξύ των νέων πτυχιούχων, την ίδια στιγμή που οι αγγελίες θέσεων εργασίας αυξάνονται με αλματώδη ρυθμό. Παράδοξο που μαρτυρά ότι οι επιχειρήσεις αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα στην εύρεση στην εύρεση κατάλληλα καταρτισμένου ανθρώπινου δυναμικού, ως συνέπεια του ελλείμματος ποιοτικών δεξιοτήτων μεταξύ των νέων πτυχιούχων. Το πρόβλημα εντείνεται από το σημαντικό κενό που διαπιστώνεται ως προς τις δυνατότητες κατάρτισης και επανειδίκευσης του υπάρχοντος ανθρώπινου δυναμικού, όπως σημειώνει η συγκεκριμένη μελέτη.

Αριθμοί με ενδιαφέρον

Ας δούμε μερικά ευρήματα της μελέτης που έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον:

• Ανεπαρκής αριθμός πανεπιστημιακών τμημάτων προσανατολισμένων στο παραγωγικό αναπτυξιακό άλμα της χώρας. Από τα συνολικά 430 τμήματα των Πανεπιστημίων στην Ελλάδα, μόνο στα 219 (51%) οι απόφοιτοι έχουν άμεσες προοπτικές ενασχόλησης στην ιδιωτική οικονομία.

• Υπερσυγκέντρωση μεταπτυχιακών στην Υγεία και στις Κοινωνικές/Ανθρωπιστικές Επιστήμες. Τα μεταπτυχιακά προγράμματα στις Επιστήμες Υγείας είναι 295 (19,6% στο σύνολο) και στις Κοινωνικές και Ανθρωπιστικές Επιστήμες είναι 224 (14,9%). Τα μεταπτυχιακά προγράμματα που στοχεύουν στην ιδιωτική οικονομία, δηλαδή στις Διοικητικές και Οικονομικές Επιστήμες (254), στις Επιστήμες Μηχανικού (154), στην Πληροφορική (148), στις Γεωπονικές και Επιστήμες Περιβάλλοντος (91) είναι μόλις το 43% στο σύνολο των μεταπτυχιακών

• 6.000 απόφοιτοι Πληροφορικής ετησίως από 36 τμήματα και 148 μεταπτυχιακά προγράμματα. Από τα 36 τμήματα των Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών (ΤΠΕ) αποφοιτούν 4.500 (μόλις το 50% των εισακτέων).

• Χαμηλός αναλογικά ο αριθμός καθηγητών ΑΕΙ. Η αναλογία φοιτητών ανά μέλος διδακτικού προσωπικού στην Ελλάδα παρουσιάζει μια υπερβολικά υψηλή τιμή (47 φοιτητές ανά διδάσκοντα) έναντι της μέσης ευρωπαϊκής αναλογίας (13 φοιτητές ανά διδάσκοντα).

• Πενταπλασιάστηκαν οι αναζητήσεις εργαζόμενων από επιχειρήσεις μεταξύ 2020 και 2023. Συγκεκριμένα, παρατηρείται σχεδόν ο διπλασιασμός των αγγελιών από το 2020 στο 2021 και μία αύξηση πάνω από 40% μεταξύ 2021 και 2022. Η αυξητική αυτή τάση συνεχίζεται το 2023, με διπλασιασμό σε σχέση με το 2022.

• Οι πιο περιζήτητες θέσεις εργασίας αφορούν τις τεχνολογίες πληροφορικής και της εξυπηρέτησης πελατών/πωλήσεων.

Οι προκλήσεις των επιχειρήσεων στην εύρεση ανθρώπινου δυναμικού

Η πραγματικότητα, όπως σκιαγραφείται από τους παραπάνω αριθμούς (και αρκετούς ακόμα που μπορείτε να βρείτε στο πλήρες κείμενο της μελέτης), δημιουργεί και σημαντικές προκλήσεις για τις επιχειρήσεις στην εύρεση ανθρώπινου δυναμικού.

Όπως διαπιστώνεται, καταγράφονται μεγάλες ελλείψεις στην πληροφορική, τις τουριστικές και τις αστικές περιοχές. Παράλληλα, οι επιχειρήσεις αναφέρουν ελλείψεις σε ποιοτικές δεξιότητες (soft skills), αναντιστοιχία δεξιοτήτων και επιθυμητών αποδοχών/παροχών, έλλειψη επαγγελματικής δέσμευσης των εργαζόμενων, αυξημένη κινητικότητα με κίνητρο τη βελτίωση των αποδοχών. Δηλώνουν, επίσης, ότι προσανατολίζονται στην προσέγγιση «παθητικών υποψηφίων» (μέσω διαφόρων καναλιών) και ότι ο ανταγωνισμός για ταλέντα απαιτεί πιο δημιουργικές στρατηγικές για την προσέλκυση και τη διατήρηση καταρτισμένων επαγγελματιών.

Σύμφωνα με τη μελέτη, οι επιχειρήσεις, ως προς τις ποιοτικές δεξιότητες των υποψηφίων, στρέφουν το ενδιαφέρον τους σε πεδία, όπως η ομαδικότητα και πνεύμα συνεργασίας, η αποτελεσματική επικοινωνία, η ικανότητα οργάνωσης και συντονισμού ομάδας, ο προσανατολισμός στην ποιότητα και την απόδοση, ευσυνειδησία και συνέπεια, ηγετικές ικανότητες, προσανατολισμός στη διαχείριση χρόνου και στο αποτέλεσμα, πελατοκεντρικότητα, ευελιξία, προσαρμοστικότητα και ανθεκτικότητα, θάρρος και ψυχραιμία, εντιμότητα, ανάληψη πρωτοβουλιών, ικανότητα προσαρμογής στις αλλαγές, στρατηγική σκέψη και κατανόηση του επιχειρηματικού περιβάλλοντος, πάθος και όραμα, διάθεση για μάθηση.

Στα ευρήματα της έρευνας συμπεριλαμβάνονται και οι περιορισμένες συνεργασίες των επιχειρήσεων με τα πανεπιστήμια, ζητούμενο για το οποίο έχουν ακουστεί πολλές φωνές στελεχών εταιρειών τα τελευταία χρόνια. Η μελέτη επιβεβαιώνει για μια ακόμη φορά ότι οι συνεργασίες γίνονται αποσπασματικά, κυρίως από μεγάλες επιχειρήσεις ή καινοτόμες startups και περιλαμβάνουν: εκπαιδευτικά προγράμματα από τα ΚΕΔΙΒΙΜ για τα στελέχη, πρακτική άσκηση σε τελειόφοιτους, συμμετοχή σε ημέρες καριέρας, αποστολή ανοικτών θέσεων εργασίας στα γραφεία διασύνδεσης των πανεπιστημίων, διαλέξεις σε προπτυχιακά και μεταπτυχιακά μαθήματα, εκπόνηση διπλωματικών σε πρακτικά θέματα, οργανωμένες επισκέψεις φοιτητών στις εγκαταστάσεις των επιχειρήσεων.

11 προτεινόμενες παρεμβάσεις

Εκτός της καταγραφής των προβλημάτων εξίσου μεγάλη σημασία έχουν και οι προτεινόμενες λύσεις τους. Προφανώς, η αντιμετώπιση των ζητημάτων που προκύπτουν είναι πολυσύνθετη και χρειάζεται ένα συστηματικό πλέγμα παρεμβάσεων για τα επόμενα χρόνια. Ειδικότερα, οι συντάκτες της μελέτης συνιστούν συνολικά 11 παρεμβάσεις, μέσω των οποίων εκτιμάται ότι η Ελλάδα στα επόμενα χρόνια θα διαθέτει το αναγκαίο εξειδικευμένο επιστημονικό ανθρώπινο δυναμικό που θα οδηγήσει το αναπτυξιακό άλμα της. Ειδικότερα προτείνονται:

• Μαζικό πρόγραμμα εξειδίκευσης και επανειδίκευσης ενός εκατομμυρίου ανέργων και εργαζόμενων.

• Εκπαίδευση 15.000 νέων επιστημόνων ετησίως με προχωρημένες ψηφιακές δεξιότητες για να γίνει η χώρα ένα περιφερειακό κέντρο αριστείας στις ψηφιακές τεχνολογίες.

• Επαγγελματική αξιοποίηση 20.000 αποφοίτων ετησίως από γνωστικά αντικείμενα που δε σχετίζονται με το αναπτυξιακό μοντέλο της χώρας.

• Βελτίωση της αποτελεσματικότητας αποφοίτησης στην τριτοβάθμια εκπαίδευση.

• Δράσεις για τη σύνδεση πανεπιστημίων και αγοράς εργασίας, όπως η συνεχής χαρτογράφηση των αναγκών σε ανθρώπινο δυναμικό ανά γεωγραφική περιοχή και κλάδο η διαρκής επικαιροποίηση των προγραμμάτων σπουδών με βάση τις γνωσιακές/τεχνολογικές εξελίξεις και τις ανάγκες της αγοράς εργασίας κ.α.

• Πρωτοβουλίες των επιχειρήσεων για τη σωστή προετοιμασία και ανάπτυξη των εργαζόμενών τους, όπως τα προγράμματα εξειδίκευσης ή επανειδίκευσης των εργαζόμενων για τεχνικές γνώσεις και ποιοτικές δεξιότητες, η προσφορά υποτροφιών για να παρακολουθούν οι εργαζόμενοι μεταπτυχιακά προγράμματα κ.α.

• Ανάπτυξη εξειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού για μια ανταγωνιστική βιομηχανία.

• Δημιουργία επτά περιφερειακών κέντρων τεχνολογικής ανάπτυξης και καινοτομίας, εκτός Αττικής και Θεσσαλονίκης, που μπορούν να προσελκύσουν επενδύσεις τεχνολογικών εταιρειών για να ιδρύσουν κέντρα έρευνας και ανάπτυξης και να δημιουργήσουν ποιοτικές θέσεις εργασίας για τους αποφοίτους των τοπικών πανεπιστημίων.

• Αντιμετώπιση του δημογραφικού προβλήματος της χώρας μέσω της εκπαίδευσης.

• Ο αναπτυξιακός ρόλος των μη κρατικών μη κερδοσκοπικών πανεπιστήμιων, σε πεδία όπως η σύνδεση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης με την αγορά εργασίας, οι βέλτιστες πρακτικές από τα μητρικά ιδρύματα, η μείωση του αριθμού των  Ελλήνων που σπουδάζουν στο εξωτερικό κ.α.

• Προσαρμογή στα νέα δεδομένα που δημιουργεί η τεχνητή νοημοσύνη και ουσιαστική αξιοποίησή της, μέσα από πρωτοβουλίες, όπως η ενίσχυση της εκπαίδευσης και της έρευνας στην ΤΝ με στόχο τη δημιουργία εξειδικευμένων επιστημόνων και την παραγωγή διεθνώς αναγνωρισμένης έρευνας, η αξιοποίηση της ΤΝ προς όφελος των πολιτών/επιχειρήσεων/δημοσίου, η δημιουργία ενός εύρωστου και ανταγωνιστικού κλάδου παραγωγής καινοτόμων τεχνολογικών λύσεων/υπηρεσιών ΤΝ με εξαγωγικό προσανατολισμό κ.α.