Μπορεί ο επιστημονικός λόγος να επιστρατευτεί στην εξυπηρέτηση συγκεκριμένων συμφερόντων;
Ιστορικά η πολιτική επικοινωνία προϋπάρχει της εταιρικής και αυτό είναι απολύτως λογικό αν σκεφτείτε ότι οι πολιτικοί απευθύνονται στους πολίτες από αρχαιοτάτων χρόνων, ενώ οι εταιρείες ακολούθησαν με πολλούς πολλούς αιώνες διαφορά.
Ωστόσο η απόσταση καλύφθηκε με ταχύτητα τον 19ο και τον 20ο αιώνα, ενώ παρά την άνοδο του ρόλου τους πολλές επιχειρήσεις αντιλήφθηκαν ότι χρειάζεται να διατηρούν ανοιχτούς διαύλους επικοινωνίας με το πολιτικό σύστημα για έναν προφανή λόγο – το πολιτικό σύστημα δημιουργεί το θεσμικό πλαίσιο εντός του οποίου λειτουργεί (και) η οικονομία. Για την οικονομία της κουβέντας, ο όρος πολιτικό σύστημα δεν περιλαμβάνει εδώ μόνο τον πυρήνα που αποτελείται από τους νομοθέτες και την κυβέρνηση, αλλά εκτείνεται και στις ρυθμιστικές αρχές και, γενικότερα, κάθε φορέα που με κάποιο τρόπο ορίζει το θεσμικό πλαίσιο.
Όμως το να προσεγγίσεις τους διαμορφωτές πολιτικής χωρίς επιχειρήματα ενέχει προφανείς κινδύνους. Κάθε μηχανισμός που μπορεί να στηρίξει την άποψη ενός κλάδου ή ενός μεμονωμένου επιχειρηματία είναι ευπρόσδεκτος και αν αυτός ο μηχανισμός έχει και μία επίφαση επιστημοσύνης τόσο το καλύτερο.
Μπορεί, δηλαδή, ένας κλάδος να επηρεάσει τα πράγματα προς όφελός του (και να αποκτήσει επιχειρήματα στις συζητήσεις του με το πολιτικό σύστημα) επικαλούμενος την επιστήμη;
Ναι, όπως δείχνουν δύο εξαιρετικά διδακτικές ιστορίες και ένα επεισόδιο που βρίσκεται σε εξέλιξη στα πρώτα μεταπανδημικά χρόνια στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Θα σε δω (και θα σε ξαναδώ) στο Plaza
Στις 4 Ιανουαρίου 1954 δημοσιεύθηκε σε σχεδόν 450 εφημερίδες στις ΗΠΑ η «Ειλικρινής Δήλωση προς τους Καπνιστές», όπου οι καπνοβιομηχανίες αμφισβητούσαν ευθέως τα αποτελέσματα μελετών που συνέδεαν το κάπνισμα με τον καρκίνο του πνεύμονα.
Η καταχώριση ανέφερε μεταξύ άλλων:
«Διακεκριμένες αρχές επισημαίνουν ότι:
- Η ιατρική έρευνα των πρόσφατων ετών υποδεικνύει πολλές πιθανές αιτίες του καρκίνου του πνεύμονα
- Δεν υπάρχει συμφωνία μεταξύ των αρχών σχετικά με την ακριβή αιτία
- Δεν υπάρχει απόδειξη ότι το κάπνισμα είναι μία από τις αιτίες
- Οι στατιστικές που ισχυρίζονται ότι συνδέουν το κάπνισμα με την ασθένεια θα μπορούσαν εξίσου να ισχύουν για οποιοδήποτε από τα πολλά άλλα στοιχεία της σύγχρονης ζωής. Η ίδια η εγκυρότητα των στατιστικών αμφισβητείται από πολλούς επιστήμονες».
Υπολογίζεται ότι περισσότεροι από 40 εκατ. Αμερικανοί είδαν την καταχώριση, η οποία δεν δημιουργήθηκε έτσι ξαφνικά…
Λιγότερο από έναν μήνα πριν, στις 14 Δεκεμβρίου 1953, τα κορυφαία στελέχη των επτά μεγαλύτερων καπνοβιομηχανιών των ΗΠΑ συναντήθηκαν στο ξενοδοχείο Plaza στη Νέα Υόρκη. Είχαν προηγηθεί εκτενή ρεπορτάζ στα περιοδικά Time και Readers’ Digest για τη σύνδεση του καπνίσματος με τον καρκίνο του πνεύμονα μετά από σχετικές ιατρικές μελέτες σε ΗΠΑ και Βρετανία. Αντικείμενο της συνάντησης ήταν, φυσικά, η αντιμετώπιση της αρνητικής δημοσιότητας που έπληττε τον κλάδο της καπνοβιομηχανίας και τυχόν κίνδυνοι για τις εταιρείες. Παρόντες στη συνάντηση ήταν και κάποιοι άνθρωποι που δεν ήταν της δουλειάς. Επικεφαλής αυτών των ανθρώπων ήταν ο John Hill της εταιρείας δημοσίων σχέσεων Hill & Knowlton. Χάρη στα πρακτικά της συνάντησης -τα οποία αποκαλύφθηκαν τέσσερις δεκαετίες μετά- υπήρξε έντονος προβληματισμός των στελεχών για τον αντίκτυπο των ερευνών και της σχετικής δημοσιότητας. Συζητήθηκαν επίσης ενέργειες που παραπέμπουν σε εναρμονισμένες πρακτικές.
Παραμονή των Χριστουγέννων του 1953 η Hill & Knowlton πρότεινε τη δημιουργία ενός φορέα που θα χρηματοδοτούσε ανεξάρτητες επιστημονικές έρευνες για τις επιπτώσεις του καπνίσματος στην υγεία. Τέσσερις ημέρες μετά και σε μια νέα συνάντηση στο Plaza οι εκπρόσωποι των καπνοβιομηχανιών ενέκριναν την πρόταση που τους είχε υποβληθεί και αποφάσισαν τη σύσταση της Ερευνητικής Επιτροπής της Καπνοβιομηχανίας. Η «Ειλικρινής Δήλωση προς τους Καπνιστές» ανήγγειλε το νέο, αναφέροντας ότι «το ενδιαφέρον μας για την υγεία των ανθρώπων είναι υψίστης σημασίας» και υποσχέθηκε «συνδρομή στην ερευνητική προσπάθεια σε όλες τις φάσεις της χρήσης καπνού». Φυσικά ο σκοπός ήταν να θολώσει τα νερά και να δημιουργηθεί σύγχυση ως προς τη σύνδεση καπνίσματος – καρκίνου του πνεύμονα. Κρίνοντας εκ του αποτελέσματος, η έμπνευση της Hill & Knowlton και η αποφασιστικότητα των εταιρειών πέτυχαν τον σκοπό τους, αφού η καπνοβιομηχανία κέρδισε περίπου 40 χρόνια (σχεδόν) ανεμπόδιστης λειτουργίας. Εύκολο να αντιληφθεί κανείς πώς θα ήταν η εξέλιξη των πραγμάτων, ποιες θα μπορούσαν να ήταν οι παρεμβάσεις από τους διαμορφωτές πολιτικής αν δεν είχαν γίνει οι συγκεκριμένες συναντήσεις στο Plaza.
Ρίχνοντας σε άλλους το φταίξιμο
H δρ Κρίστιν Κερνς κάτι άλλο ίσως έψαχνε κάτι άλλο στις στοιβαγμένες κούτες μίας αποθήκης του Χάρβαρντ όταν διαπίστωσε ότι τρεις -μακαρίτες σήμερα- διατροφολόγοι του διάσημου πανεπιστημίου συνεργάστηκαν με τη βιομηχανία της ζάχαρης και όχι για καλό σκοπό. Αντικείμενο της συνεργασίας ήταν να «καθαρίσουν» το όνομα της ζάχαρης ως παράγοντα πρόκλησης καρδιαγγειακών ασθενειών. Το νήμα της ιστορίας μας πηγαίνει πάλι πίσω στη δεκαετία του ’50, όταν εμφανίστηκαν οι πρώτες που συνέδεαν την κατανάλωση της ζάχαρης με τις καρδιαγγειακές παθήσεις. Ο κλάδος, ωστόσο, δεν έδειξε τα ίδια αντανακλαστικά με εκείνα της καπνοβιομηχανίας. Όπως έδειξε η σχετική έρευνα της Κερνς, το Ερευνητικό Ίδρυμα Ζάχαρης (γνωστό ως Ένωση Ζάχαρης) κατέβαλε ποσό ισοδύναμο με 50.000 δολάρια σήμερα για να δημοσιεύσουν το 1967 μία μελέτη που αξιολογούσε δημοσιευμένες έρευνες και περιόριζε σημαντικά τον ρόλο της ζάχαρης στην εκδήλωση καρδιαγγειακών παθήσεων, ρίχνοντας το φταίξιμο στα κορεσμένα λιπαρά. Σε αντίθεση με τους κατασκευαστές τσιγάρων που έφτιαξαν ένα ολόκληρο σύμπαν (παρα)πληροφόρησης από το μηδέν, η βιομηχανία της ζάχαρης επέλεξε έναν πιο σύντομο δρόμο – του χρηματισμού. Ένας από τους τρεις ερευνητές που υπέκυψαν στον πειρασμό, ο Δρ Μαρκ Χέγκεστ, έφτασε το 1977 στη θέση του επικεφαλής διατροφολόγου στο υπουργείο Γεωργίας των ΗΠΑ.
Αν αναζητάτε χαρακτηριστικότατη περίπτωση λύκου που φύλαξε τα πρόβατα μόλις βρήκατε μία…
Αναφερόμενοι στις αποκαλύψεις οι New York Times έγραφαν το 2016 ότι για πολλές δεκαετίες ενθαρρύνονταν οι Αμερικανοί να μειώσουν την πρόσληψη λιπαρών «γεγονός που έστρεψε πολλούς στην κατανάλωση τροφών με χαμηλά λιπαρά και υψηλή περιεκτικότητα σε ζάχαρη, τις οποίες τροφές κάποιοι ειδικοί κατηγορούν σήμερα για ενίσχυση της κρίσης παχυσαρκίας». Έναν χρόνο νωρίτερα, η αμερικανική εφημερίδα είχε αποκαλύψει ότι η Coca-Cola είχε διαθέσει εκατομμύρια δολάρια στη χρηματοδότηση ερευνών που επιχειρούσαν να υποβαθμίσουν τη σχέση μεταξύ ζαχαρούχων ποτών και παχυσαρκίας. Ανάλογες πρακτικές είχαν υιοθετήσει και εταιρείες παραγωγής γλυκών, σύμφωνα με σχετικό ρεπορτάζ του Associated Press.
Τι είναι ελευθερία λόγου;
Γνωρίζουμε ότι οι πολίτες έχουμε συνταγματικά δικαιώματα και ότι ορισμένα από αυτά είναι απαράγραπτα στις σύγχρονες δημοκρατίες, όπως είναι η ελευθερία λόγου. Έχουν όμως τα ίδια ακριβώς δικαιώματα και οι επιχειρήσεις; Αυτό το επεισόδιο δεν εξελίσσεται στα μέσα του 20ου αιώνα αλλά στις ημέρες μας. Η ομοσπονδιακή Υπηρεσία Φαρμάκων και Τροφίμων (FDA) επιδιώκει να αναθεωρήσει τους κανόνες σχετικά με το ποια τρόφιμα μπορούν να επικαλούνται στις συσκευασίες τους ότι είναι υγιεινά. Ορισμένοι από τους μεγαλύτερους παραγωγούς δημητριακών, κατεψυγμένων και συσκευασμένων τροφών αντιδρούν στα σχέδια της FDA και υποστηρίζουν ότι παραβιάζονται τα συνταγματικά τους δικαιώματα συμπεριλαμβανομένης της Πρώτης Τροπολογίας που προστατεύει την ελεύθερη έκφραση..
Η FDA επιδιώκει ο όρος «υγιεινός» (και τα παράγωγά του) να μη χρησιμοποιείται στις συσκευασίες προϊόντων με χαμηλά λιπαρά και υψηλή περιεκτικότητα σε ζάχαρη, κάτι που έχει προκαλέσει αντιδράσεις από εταιρείες όπως η γνωστή και στη χώρα μας Kellog’s ή η General Mills της οποίας το όνομα μπορεί να μη σας λέει πολλά πράγματα αλλά διαχειρίζεται γνωστά και στην Ελλάδα προϊόντα όπως τα Cheerios, τα προϊόντα της σειράς Pillsbury και τα γαλακτοκομικά προϊόντα Yoplait. Η General Mills μιλάει για υπερβολικά περιοριστικά όρια που επιχειρεί να θέσει η FDA και παραπονιέται για την παραβίαση της Πρώτης Τροπολογίας, ωστόσο δεν καλεί σε συγκέντρωση διαμαρτυρίας και δεν έχει ζητήσει τη συνδρομή των οργανώσεων προστασίας πολιτικών δικαιωμάτων.
Η εταιρεία δεν είναι η μόνη που επικαλείται το Σύνταγμα των Ηνωμένων Πολιτειών. Η Ένωση Καταναλωτικών Προϊόντων με μέλη όπως η Coca-Cola, η PepsiCo και η Campbell Soup υποστηρίζουν ότι με βάση την Πρώτη Τροπολογία «οι καταναλωτές έχουν δικαίωμα να λαμβάνουν αληθείς πληροφορίες για τα προϊόντα και οι κατασκευαστές έχουν δικαίωμα να τις παρέχουν». Το τι είναι αληθές και τι όχι, όπως είδαμε πιο πριν, είναι κάτι συζητήσιμο…
Μπορεί ο επιστημονικός λόγος να επιστρατευτεί στην εξυπηρέτηση συγκεκριμένων συμφερόντων; Όπως φαίνεται, η απάντηση είναι καταφατική γεγονός που, βεβαίως, επηρεάζει δραστικά τη διαμόρφωση πολιτικών που δεν αφορούν κάποια νεφελώδη έννοια αλλά την καθημερινότητα και την υγεία εκατομμυρίων ανθρώπων. Η εμπειρία έχει δείξει ότι διαρροές πληροφοριών με καθυστέρηση μερικών δεκαετιών μπορεί μεν να ανοίγουν τον δρόμο σε αποζημιώσεις αλλά δεν λύνουν θεμελιώδη προβλήματα.
Με μια κλονισμένη εμπιστοσύνη του κοινού απέναντι στην επιστημονική κοινότητα πώς μπορεί να δημιουργηθούν οι κατάλληλες συναινέσεις για τη λήψη μέτρων; Δεν χρειάζεται να πάμε και πολύ μακριά. Στη διάρκεια της πανδημίας υπήρξαν οι φωνές που επέμεναν «να ακουστεί και η άλλη άποψη», φράση που έχει τις ρίζες της στο εγχειρίδιο της αμερικανικής καπνοβιομηχανίας για την αντιμετώπιση δύσκολων καταστάσεων. Το πώς αυτές οι φωνές έφτασαν να επηρεάζουν και μέρος του λεγόμενου πολιτικού προσωπικού είναι γνωστό και καταγεγραμμένο. Δεν είναι, άλλωστε, πάντα απαραίτητο να χρησιμοποιηθούν εξελιγμένες τεχνολογικές λύσεις για να σπείρεις αμφιβολίες για την επιστημονική αλήθεια και, κατά βάθος, για το θεσμικό πλαίσιο…
